Τα άτομα με νοητική αναπηρία είναι ένα μείζον θέμα της κοινωνίας που απαιτεί ειδική αντιμετώπιση

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Ο σκοπός του συγκεκριμένου άρθρου είναι οι καλές πρακτικές της υποστηρικτικής τεχνολογίας για την εκπαίδευση των ατόμων που έχουν νοητική αναπηρία. Παρακάτω θα αναφέρουμε πώς η τεχνολογία συμβάλλει με τέτοιο τρόπο ώστε να διευκολυνθεί η ζωή αυτών των ανθρώπων. Ο εξοπλισμός και οι ανάλογες συσκευές έχουν σκοπό να αναβαθμίσουν την ποιότητα της ζωής τους ώστε να είναι πιο λειτουργικοί και να ενταχθούν στο κοινωνικό σύνολο. Θα γίνει αναφορά για τις δομές και τους εργασιακούς χώρους υποστηρικτικής τεχνολογίας των ατόμων με νοητική, κινητική και αισθητηριακή αναπηρία. Θα δούμε την αντιμετώπισή τους και πώς συμβάλλει όλο αυτό στην καθημερινότητά τους. Επίσης θα γίνει ενημέρωση για τα ειδικά προγράμματα που υλοποιούνται μέσω της τεχνολογίας.

Λέξεις κλειδιά: αναπηρία, τεχνολογία, υποστήριξη, ποιότητα ζωής, αντιμετώπιση

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Τα άτομα με νοητική αναπηρία είναι ένα μείζον θέμα της κοινωνίας που απαιτεί ειδική αντιμετώπιση. O Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ονομάζει αναπηρία τη σύνθετη εκείνη λειτουργία του ατόμου η οποία δεν αφορά μονάχα τη φυσική ανικανότητά του αλλά και τον τρόπο που «κινείται» στην κοινωνία (World Health Organization, 2013). Στην ουσία η αναπηρία χαρακτηρίζεται από την αλληλεπίδραση ατόμων με αναπηρία με το σύνολο της κοινωνίας (Κουστριάβα, 2013). Η νοητική αναπηρία είναι μια παθολογική κατάσταση που ξεκινά στην ανάπτυξη του παιδιού, όταν αυτό κατέχει νοητική δεξιότητα κάτω του μέσου όρου και μικρή ικανότητα προσαρμογής (Hales, 1995; Σούλης, 2013).Υπηρεσία Υποστηρικτικής Τεχνολογίας νοείται οποιαδήποτε υπηρεσία η οποία βοηθά άμεσα τα άτομα με αναπηρία στην επιλογή, απόκτηση ή χρήση συσκευών Υποστηρικτικής Τεχνολογίας (Congressional Report, 1988).Έτσι λοιπόν, τα άτομα αυτά, όπως και τα άτομα με κινητική και αισθητηριακή αναπηρία, μπορούν να βοηθηθούν και να ανταπεξέλθουν στην καθημερινότητά τους (π.χ. στην εκπαίδευση, στον επαγγελματικό τομέα κ.τ.λ.)μέσω υποστηρικτικών τεχνολογιών/ διαφόρων συσκευών, στις οποίες θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω.

Η ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας έχει ωφελήσει τόσο σε οικονομικό όσο και σε κοινωνικό και πολιτισμικό επίπεδο και έχει βελτιώσει και την εκπαίδευση των ατόμων με αναπηρίες στις εκπαιδευτικές αίθουσες. Η εκπαίδευση των ατόμων με αναπηρίες αποτελεί βασικό παράγοντα της κοινωνικοποίησής τους και συμβάλλει πιθανόν με αυτόν τον τρόπο στην αλλαγή των κοινωνικών δεδομένων. Απαιτείται μια διαφοροποιημένη διδασκαλία στα άτομα με αναπηρίες (Σούλης, 2013). Πιο συγκεκριμένα, στις σχολικές εκπαιδευτικές μονάδες γίνεται μια προετοιμασία του εξοπλισμού της τεχνολογίας για τα άτομα που έχουν νοητική αναπηρία. Συνοψίζοντας τα παραπάνω, πρέπει να αναφέρουμε πως η υποστηρικτική τεχνολογία των ατόμων με νοητική αναπηρία είναι αναμφισβήτητα απαραίτητη σε εκπαιδευτικές δομές, αλλά και σε εργασιακούς χώρους, με στόχο την εκπαίδευση των συγκεκριμένων ατόμων αλλά και την ένταξή τους στην κοινωνία.

ΜΕΘΟΔΟΣ

Σύμφωνα με όλα τα παραπάνω και τις νέες θεωρίες που υπάρχουν, θα αναφέρουμε πως η υποστηρικτική τεχνολογία των ατόμων με νοητική αναπηρία στην ουσία βοηθά στη λειτουργικότητα των συγκεκριμένων ατόμων με αποτέλεσμα η σχέση τους με το περιβάλλον να μην συνεπάγεται με «αναπηρία». Στην υποστηρικτική τεχνολογία ανήκουν οι συσκευές ή τα αντικείμενα που μπορεί κάποιος να προμηθευτεί από το εμπόριο. Επίσης, θα μπορούσε κάποιος να παραγγείλει οτιδήποτε χρειάζεται, προσαρμόζοντάς το στο περιβάλλον του για μια καλύτερη ποιότητα ζωής.

Υπάρχουν ειδικά εκπαιδευτικά προγράμματα που υλοποιούνται μέσω της τεχνολογίας. Αυτά είναι προσαρμοσμένα κατάλληλα στις ανάγκες των μαθητών με νοητική αναπηρία και τους βοηθούν να συλλάβουν καλύτερα τις πληροφορίες που τους ζητούν, ώστε να τους είναι σαφείς. Ακόμη, στις υπηρεσίες υποστηρικτικής τεχνολογίας έχουμε την αξιολόγηση του ατόμου στο εργασιακό περιβάλλον ή στη σχολική δομή. Επίσης, έχουμε την εκπαίδευση της οικογένειας του ατόμου που έχει νοητική αναπηρία από κάποιους επαγγελματίες του είδους είτε για να δείξουν στα άτομα με αναπηρία πώς οι συσκευές λειτουργούν είτε για την κατάρτιση της ίδιας της οικογένειας (από εκπαιδευτικούς κατ' οίκον, εργοθεραπευτές, ψυχοθεραπευτές, γιατρούς όσον αφορά την παροχή φαρμάκων κ.α.)(Σούλης, 2013).

ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΙΚΑ ΜΕΣΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΙΑ ΑΤΟΜΑ ΜΕ ΑΝΑΠΗΡΙΑ

Υπάρχουν πολλά είδη υποστηρικτικής τεχνολογίας στο εμπόριο. Πιο συγκεκριμένα έχουμε δύο κατηγορίες α) ο εξοπλισμός (συσκευές) και β) οι υπηρεσίες υποστηρικτικής τεχνολογίας (Edyburn, 2001) τις οποίες αναφέραμε νωρίτερα. Εκτενέστερα, θα αναφερθούμε στις συσκευές που βοηθούν το άτομο να μπορεί να είναι λειτουργικό στην καθημερινότητά του (στο φαγητό του, στο ντύσιμό του, συσκευές για τη σωστή θέση του σώματος κ.τ.λ.). Ακόμη, πρέπει να τονίσουμε το εξίσου σημαντικό, πως για τα άτομα που έχουν δυσκολία λόγου ή αναπτυξιακές διαταραχές υπάρχουν στο εμπόριο ειδικές συσκευές που βοηθούν το εκάστοτε πρόβλημα όπως π.χ. ηλεκτρονικές συσκευές που δίνεται η οδηγία προφορικά ή γραπτά, μαγνητόφωνα, συστήματα περιβαλλοντολογικού ελέγχου, συσκευές γενικά για τη βελτίωση της επικοινωνίας κ.τ.λ. Επίσης, υπάρχουν συσκευές με τις οποίες τα άτομα με αναπηρία έχουν τη δυνατότητα να ψυχαγωγηθούν και να διασκεδάσουν π.χ. για να παρακολουθήσουν κάποια ταινία ή ντοκιμαντέρ στον υπολογιστή, να παίξουν παιχνίδια μέσω του υπολογιστή κ.τ.λ. Ακόμη, υπάρχουν ρομποτικές τεχνολογίες όπως και εικονικής πραγματικότητας. Ένα πολύ σημαντικό που δεν πρέπει να παραλείψουμε, είναι πως η εκπαιδευτική διαδικασία θα μπορούσε να γίνει με τη χρήση του υπολογιστή για να βοηθηθεί το άτομο μετέπειτα στην εκπαιδευτική αίθουσα διδασκαλίας. Θα αποκτήσει περισσότερες γνώσεις, με αποτέλεσμα να είναι προετοιμασμένο για τις σχολικές απαιτήσεις (Σούλης, 2013). Ακόμη, υπάρχουν συσκευές που βοηθούν το άτομο με νοητική αναπηρία να προετοιμαστεί για ενδεχόμενες επαγγελματικές του δράσεις ή να χρησιμοποιεί διάφορα εργαλεία ή συσκευές προσαρμοσμένες στις ανάγκες του (Πασχαλίδου, 2013). Το θετικό είναι πως η επικοινωνία σε άτομα με μειωμένη όραση ή τυφλά υφίσταται μέσα από τα σύμβολα. Τα σύμβολα αυτά γίνονται αισθητά μέσω της αφής και τα συμβολικά συστήματα έχουν να κάνουν εξ' ολοκλήρου με όλες τις αισθήσεις. Μεγάλη βοήθεια μπορούμε να αναφέρουμε πως αποτελεί η φωνολογία, ταυτόχρονα με τα σύμβολα και τους ήχους (Σκαρλάτου, 2012).

ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΈΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΑΤΟΜΩΝ ΜΕ ΑΝΑΠΗΡΙΑ

Η χρήση των υπολογιστών, που προαναφέραμε, αλλά και η αναγνώριση της εκπαιδευτικής τους αξίας είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ενεργητικών σχέσεων μεταξύ της εκπαίδευσης ατόμων με αναπηρία και την Πληροφορική γενικότερα. Η Πληροφορική βοηθά τα άτομα με μαθησιακές δυσκολίες ώστε να υπάρχει ένα καλύτερο αποτέλεσμα, προσφέροντας γνώση, αποδοτικότητα και δεξιότητες (Σούλης, 2013). Μέσω της χρήσης των υπολογιστών είναι δυνατό να πραγματοποιηθούν όλα εκείνα που έχουν ανάγκη τα άτομα με αναπηρίες όπως π.χ. διαδικτυακή επαφή με την κοινωνία, ασφαλές πλαίσιο περιβάλλοντος, εξατομικευμένο εργασιακό πλαίσιο κ.τ.λ. Επιπλέον, πρέπει να αναφέρουμε πως η βοήθεια επαυξητικής διαπροσωπικής επικοινωνίας παρέχει συστήματα τα οποία συμβάλουν στο να ενισχύουν ή ακόμη να προσθέτουν τις παραμένουσες (προφορικές ή γραπτές) συμβολικές γλώσσες (π.χ. Μakaton κ.τ.λ.). Τα εναλλακτικά συστήματα της διαπροσωπικής επικοινωνίας βρίσκονται σε χρήση από άτομα χωρίς επαρκείς δεξιότητες διαπροσωπικής επικοινωνίας. Στην ουσία αναφερόμαστε και στις δύο περιπτώσεις για χρήσεις Εναλλακτικής και Επαυξητικής Επικοινωνίας (Ε. Σ. Α. με Α, 2014). Χρήσιμοι είναι οι πίνακες που έχουν την αλφάβητο και δεν είναι ηλεκτρονικοί αλλά και πίνακες εναλλακτικής επικοινωνίας που εμπεριέχουν εικόνες ή από την άλλη πλευρά κάποιους συμβολισμούς, όπως επίσης υπάρχουν και ηλεκτρονικές συσκευές κ.τ.λ. (Πασχαλίδου, 2013).

Η Εναλλακτική και Επαυξητική Επικοινωνία βοηθά πολύ τα άτομα με αναπηρίες, διότι έχουν να κάνουν με συστήματα πληροφορικής με αποτέλεσμα να παράγουν προφορικό ή γραπτό λόγο ( Ε.Σ.Α. με Α, 2014). Ακόμη, μεταξύ των λογισμικών εκπαίδευσης της τεχνολογίας για τα άτομα με δυσκολίες ακοής, υπάρχει λογισμικό μεγέθυνσης οθόνης, ακόμη και λογισμικό που στην ουσία βοηθά τα άτομα στη χρήση του ποντικιού του υπολογιστή αλλά και στα μαθηματικά. Υπάρχουν αναγνωριστές ομιλίας οθόνης (εισάγεται το κείμενο μέσω γνώριμης φωνής του ατόμου με αναπηρία), αναγνώστες οθόνης (μετατροπείς κειμένου σε ομιλία), εικονικά πληκτρολόγια (σε αυτή την περίπτωση η εισαγωγή κειμένου γίνεται με τη χρήση ποντικιού και όχι πληκτρολογίου), έλεγχο κεφαλής (τα συγκεκριμένα βοηθήματα ελέγχουν την κίνηση του ποντικιού λόγω κάμερας που υπάρχει και λειτουργεί με το «κούνημα» της κεφαλής), αναγνώστες Daisy, οι οποίοι βοηθούν στη μετατροπή αρχείου κειμένου σύμφωνα με το πλαίσιο Daisy και μπορεί τα άτομο να κατέχει το ακουστικό κομμάτι. Επίσης, υπάρχουν μετατροπείς Braille (σε αυτή την περίπτωση το ηλεκτρονικό κείμενο το μεταφράζουν από τη γλώσσα που ήδη υπάρχει σε Braille και το αντίθετο, όπως επίσης εκτυπώνουν κείμενο Braille στους ειδικούς εκτυπωτές που υπάρχουν), πλοηγήσεις στο διαδικτυακό ιστότοπο, απλοποιώντας τη μορφή του κειμένου ή αυξάνοντας το μέγεθος του κειμένου, κυρίως για άτομα με δυσκολίες οράσεως για τα οποία μπορεί να υπάρχει στον υπολογιστή και αναγνώστης οθόνης που να μετατρέπει εν συνεχεία το κείμενο σε ομιλία. Η υποστηρικτική τεχνολογία κατά βάση λοιπόν ενσωματώνει ένα ευρύ φάσμα υπηρεσιών, συσκευών, λογισμικών, με αποτέλεσμα να βοηθά στην επικοινωνία των ατόμων με αναπηρία αλλά και στη διευκόλυνση των κινήσεών τους (Σιάρκου, 2016).

ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΙΚΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΜΑΘΗΤΩΝ ΜΕ ΝΟΗΤΙΚΗ ΑΝΑΠΗΡΙΑ ΣΤΙΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΑΙΘΟΥΣΕΣ

Το παιδί με νοητική αναπηρία έχει μεγάλο όφελος όταν συμμετέχει ή αλλιώς εντάσσεται με τους υπόλοιπους στη σχολική εκπαίδευσή του. Αποφεύγεται το επιπλέον κόστος και κυρίως συντελείται η κοινωνικοποίησή του μέσω της ένταξης σε ομάδα συνομηλίκων. Οι μαθητές που έχουν μαθησιακά προβλήματα χρειάζονται συχνή επανάληψη, υπομονή και εκπαίδευση στην εξειδικευμένη προσέγγιση γνωστικού υλικού. Με τη συμμετοχή τους στη τάξη αναπτύσσουν την αίσθηση ότι μπορούν να καταφέρουν πράγματα, αλληλεπιδρούν μεταξύ τους, αποκτούν αυτοπεποίθηση για την εξαιρετική εργασία τους, εκπαιδεύουν τον εαυτό τους να συλλέγουν πληροφορίες με εποικοδομητικό τρόπο και όλο αυτό τους ικανοποιεί και το χαίρονται ιδιαίτερα. Η ψηφιοποίηση των σχολικών βιβλίων, ώστε να είναι στη διάθεση όλων των παιδιών με αναπηρία, λειτουργεί ως καταλύτης για τις ανάγκες τους, όπως επίσης και το λογισμικό υλικό, με αποτέλεσμα να επεκτείνουν τους ορίζοντες της νόησης λόγω των τεχνολογιών και των μεθόδων που παρέχονται. Πρέπει να αναφέρουμε όμως πως η υποστηρικτική τεχνολογία δεν τους βοηθά όλους με τον ίδιο τρόπο ή ρυθμό. Σε αυτήν την περίπτωση, οι εκπαιδευτικοί θα πρέπει να παρακολουθούν την εξελικτική πορεία και να πράττουν ανάλογα (Σούλης, 2013). Για τις μαθησιακές δυσκολίες υπάρχουν συστήματα ανάγνωσης διεπαφής, ειδικό λογισμικό εκπαίδευσης των συγκεκριμένων ατόμων, αριθμομηχανές με λόγο κ.τ.λ. (Ε. Σ. Α. με Α, 2014). Με τον όρο διεπαφή σε λογισμικό ή και του υπολογιστικού συστήματος, νοούνται όλα εκείνα τα εξαρτήματα, ή αλλιώς μέρη, που αντιλαμβάνεται το άτομο μέσω των αισθήσεων (με αφή, ακοή κ.τ.λ.) και είναι δυνατό να αλληλεπιδράσει με αυτά για να καταφέρει να επικοινωνήσει τις οδηγίες του στο σύστημα και εν τέλει να κάνει πράξη τις λειτουργίες που αυτό παρέχει (Σούλης, 2013).

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Εν κατακλείδι, θα αναφέρουμε πως οι υποστηρικτικές τεχνολογίες έχουν υψίστη σημασία για τις καθημερινές ανάγκες των ατόμων με νοητική, κινητική και αισθητηριακή αναπηρία ώστε τα άτομα να εντάσσονται ισότιμα στην κοινωνική ζωή (Σούλης, 2013). Πρέπει να αναφέρουμε πως για να βοηθηθούν τα άτομα με αναπηρία θα πρέπει στις βιβλιοθήκες των σχολικών δομών να παρέχεται ειδικό υλικό όπως βιβλία που περιέχουν κασέτες ή βίντεο. Επίσης, θα πρέπει να υπάρχουν ειδικές δομές που δραστηριοποιούνται στο κομμάτι της απτικής - κινητικής εξερεύνησης. Στόχος είναι να συμβάλλουν στην ενθάρρυνση των συμμετεχόντων και στην απόκτηση αυτογνωσίας, ώστε γνωρίζοντας κάποιες πτυχές του εαυτού τους να αξιοποιήσουν την εσωτερική τους δύναμη, έχοντας δίπλα τους κάποιες μεθόδους υποστηρικτικής τεχνολογίας (ψηφιακά βιβλία, ηλεκτρονικά παιχνίδια, υπολογιστές κ.τ.λ.). Είναι καλό τα άτομα με αναπηρία να έρθουν σε επαφή με τα συναισθήματά τους, να εκφράζουν τις σκέψεις τους, να εκδηλώνουν τις αντιδράσεις τους, να συμμετέχουν σε παιχνίδια ρόλων, να επιμορφώνονται σε ημερίδες/ σεμινάρια με συνοδεία του οικογενειακού τους περιβάλλοντος, έτσι ώστε να αποκτήσουν εμπιστοσύνη στις δυνατότητές τους και θέληση. Η ομάδα των δομών είναι ένα δυναμικό σύνολο ατόμων με κάποιο σκοπό, που κάτω από συνθήκες ευνοεί την ενότητα, υπάρχουν αξίες, στόχοι, θεσμοί και ομοιογενή συμπεριφορά ικανοποιώντας τις ανάγκες των μελών. Λαμβάνοντας υπόψη την εργασιακή μου εμπειρία σε δομές κλειστής περίθαλψης, χρειάζεται ψυχραιμία, αγάπη και υπομονή προς αυτά τα άτομα. Επίσης, το προσωπικό πρέπει να τα αντιμετωπίζει καθώς μεγαλώνουν ως ενήλικες και όχι ως παιδιά. Επιπρόσθετα, με την εξέλιξη της τεχνολογίας υπάρχει σαφής βελτίωση της ποιότητας ζωής των ατόμων με νοητική υστέρηση. Παρ' όλα αυτά, ενώ προσπαθεί η πολιτεία να βοηθήσει τα συγκεκριμένα άτομα, θαπρέπει να επισημανθεί το γεγονός πως οι νομοθετικές παρεμβάσεις δεν είναι επαρκείς και η δυνατότητα αγοράς συσκευών ή υποστηρικτικής τεχνολογίας είναι, ως επί το πλείστον, δυσπρόσιτη. Αυτό συμβαίνει διότι δεν υπάρχει η ανάλογη ενημέρωση από τη μία πλευρά, και από την άλλη πλευρά είναι μεγάλο το κόστος του τεχνολογικού εξοπλισμού. Καταλήγουμε στο συμπέρασμα πως εφόσον δεν υπάρχουν οι ανάλογες χρηματοδοτήσεις είναι ένα μείζον θέμα. Τέλος, λόγω της παρέμβασης της πολιτείας και των υποστηρικτικών φορέων της τεχνολογίας που προσπαθούν να αλλάξουν αυτή τη κατάσταση, οφείλουμε να αναφέρουμε πως αισιοδοξούμε ότι θα επικρατήσει μια καλή εξέλιξη πραγμάτων με περισσότερες δομές υποστηρικτικής τεχνολογίας και περισσότερη εξελιγμένη τεχνολογία για την καλύτερη λειτουργικότητατων ατόμων, την ενίσχυση της αυτοπεποίθησής τους και την αναβάθμιση της ποιότητας ζωής τους.

Μαριάνα Πουλημά

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Congressional Report. (1988).The Technology-Related Assistance for Individuals with Disabilities Act. Washington, DC: Government Printing Office.

Ε.Σ.Α.μεΑ. (2014). ΝέεςΤεχνολογίεςκαιΑναπηρία.ΕκδόσειςΕθνικήΣυνομοσπονδίαΑτόμωνμεΑναπηρία ( Ε. Σ. Α. μεΑ ), Αθήνα.

Edyburn, D.L. ( 2001 ). Models, theories and frameworks: Contributing to understanding special Education technology.Special Education Technology Practice, 4(2), 16-24.

Hales, G. ( 1996 ). Beyond Disability. The Open University Press.

ISO (2013). https://www.iso.org/iso/home.html.

Κουστριάβα, Ε. (2013). Εξ αποστάσεως εκπαίδευση ενηλίκων με πρόβλημα όρασης με τη χρήση υποστηρικτικής τεχνολογίας. Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή, Τμήμα Εκπαιδευτικής και Κοινωνικής Πολιτικής,Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη. https://dspace.lib.uom.gr/handle/2159/16237.

Πασχαλίδου Μ. Ε. (2013). Χρήση μεθόδων εναλλακτικής επικοινωνίας και αξιοποίηση της υποστηρικτικής τεχνολογίας σε άτομα/παιδιά με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες και αναπηρίες-μια πιλοτική έρευνα. Διπλωματική εργασία Μεταπτυχιακών Σπουδών. ΠΜΣ Τμήμα Εκπαιδευτικής και Κοινωνικής Πολιτικής Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.Θεσσαλονίκη. https://dspace.lib.uom.gr/handle/2159/15709

Σιάρκου, Μ. (2016). Υποστηρικτικές - Υποβοηθητικές Τεχνολογίες Μάθησης. Πτυχιακή Εργασία. Τμήμα Πληροφορικής, Σχολή Θετικών Επιστημών, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Σούλης, Σ. (2013). Εκπαίδευση και Αναπηρία. Εγχειρίδιο για τη Συνδικαλιστική Εκπαίδευση Στελεχών του Αναπηρικού κινήματος. Εκδόσεις Εθνική Συνομοσπονδία Ατόμων με Αναπηρία ( Ε. Σ. Α. με Α ), Αθήνα.

World Health Organization (2013). Disabilities. Last retrievedMay 2013, 

from https://www.who.int/topics/disabilities/en/

Σκαρλάτου, Μ. (2012).Η γλώσσα των τυφλών. Ψυχοπαιδαγωγική της ένταξης Ψυχοπαιδαγωγικές συνιστώσες ειδικών εκπαιδευτικών αναγκών. Παιδαγωγική Σχολή - ΤΕΠΑΕ ΔΔΜΠΣ, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη.